Tranh chấp thương mại quốc tế còn có hai cách hiểu rộng, hẹp khác nhau. Theo quan điểm của tác giả, tranh chấp thương mại quốc tế cần hiểu theo nghĩa rộng, theo đó, tranh chấp thương mại quốc tế là những tranh chấp phát sinh từ hoạt động thương mại có yếu tố nước ngoài mà một bên hoặc các bên là người nước ngoài, tổ chức nước ngoài, pháp nhân nước ngoài hoặc căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ thương mại phát sinh ở nước ngoài hoặc đối tượng quan hệ thương mại đang ở nước ngoài.
Theo quan điểm của tác giả, khái niệm trọng tài thương mại quốc tế phải được hiểu theo nghĩa rộng, do đó, việc xác định nó mang “tính quốc tế” phải đảm bảo được hai tiêu chí cơ bản sau đây: Một là, phải là quốc tịch nước ngoài (nếu là cá nhân), trụ sở chính của các bên (nếu là pháp nhân) vào thời điểm lập thỏa thuận trọng tài ở các nước khác nhau; Hai là, nơi tiến hành trọng tài, nơi thực hiện nghĩa vụ và nơi có đối tượng của tranh chấp phải ở nước ngoài.
Vụ tranh chấp đã có thỏa thuận trọng tài mà một bên khởi kiện ra Tòa án, thì theo yêu cầu của một trong các bên, Tòa án phải từ chối thụ lý và hướng các bên đến Trọng tài có thẩm quyền để giải quyết, đảm bảo việc tuân thủ thỏa thuận trọng tài có hiệu lực pháp luật, trừ khi thỏa thuận trọng tài vô hiệu, không thực hiện được. Một trong các yếu tố để Trọng tài trở nên hấp dẫn và đáng tin cậy cho các bên thương gia, nhà doanh nghiệp là pháp luật của mỗi quốc gia cần phải điều chỉnh một cách hợp lý về vai trò và mối quan hệ giữa Tòa án với Trọng tài.
Các quy định của pháp luật Việt Nam về vai trò của Tòa án đối với Trọng tài trong giải quyết các tranh chấp thương mại quốc tế được quy định chủ yếu trong hai đạo luật quan trọng là Luật Trọng tài thương mại và Bộ luật tố tụng dân sự 2015. Tuy nhiên, một vấn đề đáng lưu ý là, quy định tại Bộ luật tố tụng dân sự năm 2015 và Luật Trọng tài thương mại cũng có vấn đề chưa được làm rõ, nhiều khi còn mâu thuẫn với nhau.
Việc xác định thẩm quyền của Tòa án và Trọng tài dựa trên các căn cứ pháp lý khác nhau. Khi thụ lý vụ việc, Tòa án xác định thẩm quyền của mình chủ yếu dựa trên các quy định của pháp luật tố tụng quốc gia, xác định thẩm quyền theo lãnh thổ hoặc theo vụ việc, trừ trường hợp các điều ước quốc tế có quy định khác. Nói cách khác, Tòa án có thẩm quyền đương nhiên trong việc giải quyết tranh chấp thương mại khi chỉ cần có một trong các bên nộp đơn khởi kiện ra Tòa và vụ việc đã được xác định thẩm quyền theo quy định của pháp luật. Trong khi đó, căn cứ xác định thẩm quyền của Trọng tài trước hết phải dựa trên cơ sở thỏa thuận của các bên. Trọng tài chỉ có thẩm quyền nếu được các bên đồng thuận lựa chọn theo thỏa thuận trọng tài.
Thành lập Hội đồng trọng tài tại Trung tâm trọng tài
Hội đồng trọng tài tại Trung tâm trọng tài cũng có ưu thế của nó, đó là Trung tâm trọng tài có một cơ cấu, tổ chức chặt chẽ, có Chủ tịch và các thành viên của Trung tâm trọng tài; Trung tâm trọng tài có Quy tắc tố tụng riêng, quy định cụ thể trình tự tố tụng Trọng tài. Tuy nhiên, thành lập Hội đồng thường trực tại Trung tâm trọng tài cũng có những hạn chế nhất định.
Thực tiễn cho thấy, mặc dù đã có quy định rất rõ ràng cụ thể về việc thành lập Hội đồng trọng tài, các bên cũng thừa nhận và tuân thủ các bước của quá trình tố tụng trọng tài, thế nhưng khi có phán quyết của Trọng tài được ban hành, bên thua kiện luôn tìm mọi cách để kéo dài, trì hoãn thời gian thi hành phán quyết của Trọng tài hoặc yêu cầu hủy quyết định trọng tài. Trong trường hợp đó, rất cần đến vai trò của Tòa án với tư cách là cơ quan “công quyền” của Nhà nước. Tòa án có vai trò quan trọng cho Hội đồng trọng tài tổ chức và hoạt động hiệu quả, khả thi.
Tuy nhiên, trong thực tiễn, thỏa thuận trọng tài có thể bị thay đổi bởi ý chí của một trong các bên (một bên tiếp tục nộp đơn kiện ra Tòa án mặc dù đã có thỏa thuận trọng tài), hoặc bị Tòa án tuyên vô hiệu. Vấn đề đặt ra là, các nhà nghiên cứu, nhà lập pháp cần phải có ngay sáng kiến pháp luật nhằm đáp ứng với tình hình thực tiễn; công nhận “án lệ” liên quan đến trọng tài thương mại trong hệ thống pháp luật Việt Nam
Thành lập Hội đồng trọng tài vụ việc
Tương tự như Hội đồng trọng tài thường trực, khởi điểm của tranh chấp thương mại quốc tế được xác định vào thời điểm nguyên đơn gửi đơn kiện và thành lập Hội đồng trọng tài. Nếu trường hợp điều khoản giải quyết tranh chấp dẫn chiếu tới trọng tài mà không dẫn chiếu tới Trung tâm trọng tài nào, thì thông thường pháp luật áp dụng sẽ quy định các bước cần thiết để bắt đầu quá trình tố tụng. Xác định thời điểm bắt đầu tố tụng trọng tài có ý nghĩa rất quan trọng, một mặt là xác định các bên phải có nghĩa vụ tham gia quá trình giải quyết tranh chấp; mặt khác, có thể xác định thời điểm về vai trò của Tòa án đối với Trọng tài trong việc giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế thông qua việc hỗ trợ, trợ giúp thành lập Hội đồng trọng tài vụ việc.
Tòa án có quyền giám sát việc thay đổi Trọng tài viên ở giai đoạn xem xét hủy phán quyết trọng tài. Tòa án xem xét việc hủy phán quyết trọng tài khi có đơn yêu cầu của một bên và phán quyết trọng tài bị hủy nếu thuộc trong các trường hợp: thành phần Hội đồng trọng tài, thủ tục tố tụng trọng tài không phù hợp với thỏa thuận của các bên hoặc trái với các quy định của Luật Trọng tài thương mại.
Vai trò giám sát của Tòa án đối với hoạt động Trọng tài trong trường hợp này cũng được quy định trong Luật Trọng tài thương mại. Tuy nhiên, Luật Trọng tài thương mại Việt Nam lại không đề cập đến các trường hợp thay đổi Trọng viên mà chỉ quy định về xem xét thỏa thuận trọng tài vô hiệu, thỏa thuận Trọng tài không thể thực hiện được, thẩm quyền của Hội đồng trọng tài.
Tòa án hỗ trợ Trọng tài trong việc triệu tập người làm chứng theo pháp luật Việt Nam
Trong quá trình tố tụng trọng tài, chứng cứ đóng một vai trò quan trọng, nếu thiếu sự hỗ trợ của Tòa án thì các Hội đồng trọng tài khó có thể hoạt động hiệu quả trong việc thu thập chứng cứ và bảo đảm sự có mặt của người làm chứng. Hội đồng trọng tài không nhân danh quyền lực Nhà nước, nên việc triệu tập là không đủ mạnh để cưỡng chế người làm chứng có mặt tại phiên họp giải quyết vụ tranh chấp. Vì vậy, trong quá trình giải quyết tranh chấp, Hội đồng trọng tài cần có sự hỗ trợ từ phía cơ quan Nhà nước, trong đó có Tòa án. Ở các nước khác nhau cũng có quy định khác nhau về vấn đề này, như Đức không chấp nhận các bên là người làm chứng, nhưng Pháp thì lại chấp nhận sự xuất hiện của các bên như nhân chứng, theo đó “không có gì cấm, trừ thỏa thuận khác của các bên, Tòa án trọng tài cho phép các bên làm chứng”, nhưng “Tòa án trọng tài có thể chấp nhận lời chứng do người làm chứng viết mà không cần sự hiện diện của họ”. “Tòa án trọng tài không có nghĩa vụ phải lắng nghe toàn bộ nhân chứng được các bên đề nghị. Đặc biệt, Tòa án trọng tài có thể từ chối nghe người làm chứng nếu việc này không cần thiết. Trừ trường hợp đặc biệt, việc từ chối như vậy không được coi là vi phạm quyền được lắng nghe cho phép hủy phán quyết Trọng tài”. “Trên thực tế, trừ quy định liên quan đến trợ giúp của Tòa án nhà nước, các luật về trọng tài có rất ít nội dung về chủ đề chứng cứ thông qua nhân chứng”. Tuy nhiên, pháp luật trọng tài thương mại Việt Nam lại quy định cụ thể về vấn đề này, do đó, cũng khó khăn cho quá trình áp dụng.
Tòa án hỗ trợ Trọng tài trong việc thu thập chứng cứ theo pháp luật Việt Nam
Một trong những vấn đề then chốt, quyết định cho việc đánh giá chính xác vụ việc, đảm bảo chất lượng xét xử của Hội đồng trọng tài là vấn đề thu thập chứng cứ bên cạnh “ người làm chứng”. Tất nhiên, Hội đồng trọng tài không bị lệ thuộc bởi những người làm chứng cung cấp thông tin, tài liệu có liên quan đến việc giải quyết tranh chấp. “Trọng tài tự chủ trong việc đánh giá chứng cứ của lời chứng mà Trọng tài quyết định lắng nghe”.
Luật trọng tài nhiều nước trên giới cũng đều có quy định thẩm quyền áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời của Tòa án để hỗ trợ Trọng tài trong việc giải quyết tranh chấp, theo đó, áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời không đồng thời với việc khởi kiện trong tố tụng trọng tài.
Pháp luật trọng tài thương mại Việt Nam đã có nhiều quy định đổi mới, tiến bộ hơn về vấn đề này. Tuy nhiên, việc quy định vẫn còn thiếu và chưa rõ, do đó, đã làm khó khăn trong quá trình áp dụng, cụ thể như: vấn đề bồi thường của Hội đồng trọng tài bồi trong trường hợp Hội đồng trọng tài áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời khác hoặc vượt quá yêu cầu mà gây thiệt hại cho bên yêu cầu, bên bị áp dụng hoặc người thứ ba; vấn đề Tòa án có thẩm quyền áp dụng những biện pháp khẩn cấp nào để hỗ trợ Trọng tài trong quá trình giải quyết tranh chấp.
0965996583
